Astronomiczny Obiekt Miesiąca: Październik 2020

< poprzedni Archiwum następny >

Przełomowe badania nad rozbłyskami gamma

Badania opisujące najbardziej kompleksową analizę rozbłysków gamma (Gamma-Ray Bursts, GRB) wykrytych do tej pory z udziałem kosmicznego obserwatorium Neils Gehrels Swift Observatory (Swift) zostały przedstawione w najnowszym artykule zaakceptowanym do publikacji przez Astrophysical Journal Suplements Series. Analiza została przeprowadzona przez międzynarodowy zespół kierowany przez dr. hab. Marię Giovannę Dainotti, adiunkta na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, naukowca w Space Science Institute w Colorado i mentorkę programu Science Undergraduate Laboratory Internships (SULI) na uniwersytecie w Stanford.

Przedstawiona przez uczonych nowa, trójwymiarowa analiza precyzuje związek pomiędzy różnymi skorelowanymi ze sobą obserwowanymi parametrami GRB a tym, jak są one naturalnie związane z fizycznymi cechami tych zjawisk – bez zakładania ich podczas analizy. To ogromny krok naprzód w torowaniu nowej drogi dla rozbłysków gamma rozumianych jako świece standardowe – pewne uniwersalne wyznaczniki odległości we Wszechświecie – w oparciu o dogłębnie przestudiowane mechanizmów ich fizycznej emisji.

W pracy przeanalizowano 455 rozbłysków gamma wykrytych przez satelitę Swift, zarówno z czysto astrofizycznego punktu widzenia, czyli pod względem mechanizmów ich emisji i pochodzenia (obiektów będących ich źródłami), jak i z perspektywy kosmologicznej. Badania takie znacznie przyśpieszają proces przekształcania GRB w astronomiczne świece standardowe, będące obiektami o znanych jasnościach absolutnych, które można obliczyć na podstawie poznanych wcześniej, dobrze ugruntowanych relacji między ich obserwowanymi jasnościami i innymi właściwościami niezależnymi od odległości. Zależności te pozwalają w efekcie na niezależne wyznaczanie odległości dzielących nas od różnych obiektów astronomicznych. Najdalsze znane (i naukowo uznane) na dzień dzisiejszy świece standardowe to supernowe typu Ia, jednak rozbłyski gamma mają tę znacząco większą użyteczność, że można je obserwować także na znacznie większych odległościach (13,2 miliarda lat świetlnych) niż supernowe Ia (do 11 miliardów lat świetlnych).

GRB mają ogromne znaczenie astrofizyczne, ponieważ wiążą się z najpotężniejszymi we Wszechświecie zdarzeniami prowadzącymi do uwalniania się wysokich energii. W ciągu zaledwie kilku sekund, podczas początkowej fazy wyrzutu fotonów promieniowania gamma zwanej też fazą emisji natychmiastowej, emitują ilości energii porównywalne z tymi, jakie nasze Słońce może wyzwalać przez cały okres swojego istnienia. Właśnie ze względu na te ekstremalnie wysokie energie GRB są możliwe do wykrywania nawet na bardzo dużych odległościach kosmologicznych. Najdalsze z nich obserwuje się na dystansach odpowiadających czasom bardzo bliskim samym początkom Wszechświata – do zdarzeń tych doszło zatem krótko po Wielkim Wybuchu, co pozwala nam zaglądnąć z ich użyciem w najmłodsze czasy istnienia wszechświata. Teoria zakłada, że GRB powstają w wyniku łączenia się ze sobą dwóch gwiazd neutronowych lub gwiazdy neutronowej i czarnej dziury, lub też jako następstwo grawitacyjnego kolapsu „ciężkiej” gwiazdy o masie minimum 20 razy większej niż masa Słońca.

GRB są interesujące zarówno w kontekście badań pojedynczych zdarzeń gamma, jak i większych oszacowań statystycznych. Te drugie są głównym tematem omawianego artykułu. Faza szczytowej emisji natychmiastowej GRB (zwykle obserwowanej w formie fotonów gamma) trwa zwykle od kilku do kilku tysięcy sekund. Faza poświaty (ang. afterglow) następująca tuż po tej fazie może liczyć zarówno kilka sekund, jak i godzin, dni, tygodni, miesięcy, a nawet lat. Poświata ta jest wówczas najczęściej obserwowana w promieniach rentgenowskich oraz - przez większość tego czasu - w świetle widzialnym, a w przypadku niewielkiej liczby rozbłysków gamma także na znacznie mniej energetycznych falach radiowych.

GRB różnią się przy tym znacznie pod względem fizycznego pochodzenia i środowiska, w którym znajduje się ich źródło, co sprawia, że proces mający na celu ich wykorzystanie w charakterze nowych świec standardowych jest znacznie utrudniony. W rzeczywistości naukowcy wciąż pracują nad znalezieniem pewnych wspólnych cech wyróżniających się w ich rozlicznych właściwościach. Wykazano natomiast, że około 50% GRB obserwowanych przez satelitę Swift ma płaską fazę emisji plateau w swoich rentgenowskich krzywych zmian blasku. Opublikowane teraz wyniki skupiają się właśnie na tych GRB, które wykazują owe charakterystyczne plateau (Ilustracja 1).




Oryginalna publikacja: Mr. Gokul P. Srinivasaragavan, Prof. Maria Giovanna Dainotti (corr-auth), Dr. Nissim I. Fraija, Dr. X. Hernandez, Prof. Shigehiro Nagataki, Mr. Aleksander Lenart, Mr. Luke Bowden, Mr. Robert Wagner, On the investigation of the closure relations for Gamma-Ray Bursts observed by Swift in the post-plateau phase and the GRB fundamental plane , ApJS 2020.


Opisane wyniki są częścią badań prowadzonych w Zakładzie Wysokich Energii Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego.



Kontakt:

Maria Giovanna Dainotti Obserwatorium Astronomiczne UJ M.Dainotti [at] oa.uj.edu.pl